تاریخچه قالی ایرانی

تاریخچه فرش و قالی ایرانی

شما میتوانید هنر هر جامعه ای را در فرهنگ، آداب، رسوم و سنن آن جامعه پیدا کنید. و هنر هر جامعه هم طی زمان به کمال میرسد. یکی از هنر های محبوب و پرطرفدار ایرانی قالی بافی است. که هنر دوستی و صبر و تلاش ، همراه با مصالحی از جمله: پشم مرغوب و انواع گیاهان رنگدار باعث تبلور و تعالی این هنر در ایران شده است. انسان اولیه فرش را با پوست حیوانات و برگ درختان تهیه میکرده؛ و از آن استفاده های مختلفی از جمله: زیرانداز ، پوشش مقبره ها و پوشش حیوانات استفاده میکرده است. ولی با گذر زمان و تلفیق هنر و تجربه صنعت نساجی تکامل یافته است. و اکنون دستبافت های هنرمندان به شکوه و عظمت رسیده است. قطعا قدمت زیرانداز و تاریخچه فرش به زمانی برمیگردد که انسان به فکر تامین آسایش خود بوده است.

دوره پیش از اسلام

در سال ۱۹۴۹ میلادی قدیمی ترین قطعه فرش گره دار کشف شده است. که برای پوشش اسب مورد استفاده قرار است، در منطقه ای مرزی از مغولستان و پازیریک نامیده شد که تصاویر حاشیه و زمینه مرکزی آن مشابه با طرح ها و نقوش در دوره هخامنشیان و اشیاء کشف شده در لرستان میباشد. به همین علت بعضی از پژوهشگران مبدا این فرش را از ایران میدانند. شواهد و اسناد تاریخی مثل سالنامه چینی سوئی سو، کمی قبل از انقراض ساسانیان در بین کالا ها به قالی ایرانی اشاره میکند. که این موضوع بیانگر این موضوع میباشد که فرش و قالیبافی در زمان ساسانیان رونق بسیار داشته است.

یکی از قالی های معروف دوره ساسانیان، قالی بهار خسرو بوده است. که در کتاب تاریخ طبری هم نیز به آن اشاره شده است. و علت شهرت آن به جهت نقش و نگار خاصش است؛ که نمایانگر یک باغی آراسته با گلها و پرندگان و جویهای آب روان میباشد.
با توجه به مطالبی که در کتاب حدود العالم آماده است؛ قالی بافی را منطقه فارس در قرن سوم قمری تایید میکند. و قطعا میشود گفت مطالعه دقیق قالی های اولیه درست ترین راه برای آگاهی یافتن از تاریخچه صنایع نساجی و قالی بافی ایران میباشد.

دوره بعد از اسلام

اعراب بر خلاف هنر سفالگری که در آن مشهور بودن در هیچ یک از دوران تاریخی به هنر قالیبافی توجهی نداشتن و به این علت است؛ که بعد از تسلط آنها بر ایران قالیبافی دچار رکود شد. ولی این رکود تنها تا هنگام خلفای تجمل گرا اموی و عباسی  به طول انجامید. چرا که برای که کاخ های با شکوه خود را با فرش نفیس ایرانی تزئین میکردند؛ و این باعث رونق یافتن  دوباره قالی بافی ایرانی شد.

در سال ۴۱۶ هجری شمسی ترکان سلجوقی قسمتی از خاک ایران را به تصرف خود درآوردن و در آذربایجان و نواحی مرکزی غربی ایران مستقر شدن. از این جهت زبان و فرهنگ سلجوقی به این سرزمین وارد شد. و در نتیجه باعث شد که هنر ایرانی متاثر از طرح های سلجوقی بشود. و اما باری دیگر در هنگام تسلط تیمور لنگ بر این سرزمین فرهنگ ایرانی دستخوش تغییرات بسیار زیاد و اساسی شد. و اما در مورد نقش قالی، طرح های هندسی با خطوط دوار و منحنی جایگزین شدند. و موتیف هایی از جمله پیچک و گلها، حیوانات و پرندگان در طرح و نقش ایرانی جای میگیرند و هنر قالی بافی در اواخر این حکومت به اوج کمال خود میرسد.

بعد از حکومت تیموریان تبریز مرکز سیاسی سلسله های قر قویونلو و آق قویونلو شد. و از آن زمان تا به امروز قالی های بسیار زیبایی در تبریز بافته میشود. در ابتدای دوره صفویه هنر قالی بافی به اوج شکوفایی،تکامل و رشد نبوغ هنرمندان آن زمان میرسد. و این امر باعث شد که پس از گذشت چند صد سال تا به امروز مورد تقلید باشد. قالیبافان صفوی حدود هزار و پانصد تخته قالی از خود به یادگار گذاشته اند که بعضی از آن ها بعنوان شاهکارهایی بی همتا ثبت شدند و در موزه ها نگه داری میشوند.

در این دوره میباشد که قالی بافی از پیشه ای روستایی به یک شغل و حرفه ای با اهمیت در کارگاه های شهری تبدیل شد. و از آنجا بوده که تجارت و صادرات قالی ایرانی به کشورهای اروپایی آغاز شد. و قالیبافی شهرهایی از جمله اصفهان ، کاشان ، تبریز و کرمان در طرحهای ترنج دار ، گلدانی ، شکارگاه ، گلدار هراتی ، درخت و بوته ، باغی و لهستانی تقسیم شد. ولی با ظهور فتنه افغان که منجربه انقراض سلسله صفوی شد؛ هنر قالیبافی وارد دوران افول خود شد.

در اواخر دوران قاجار قالیبافی حیاتی دوباره پیدا کرد و در این دوره و دو دهه اول قرن چهاردهم هجری قمری تقاضای زیاد برای قالی ایران بالا رفت. و تجارت موفق آن باعث شد تا تعداد بسیاری از شرکتهای خارجی از کشورهایی مثل انگلیس، آمریکا ، سوئیس ، یونان و … به سرمایه گذاری در قالی ایران و تولید انبوه آن ترغیب بشوند. و قسمتی از مهم‌ترین و نفیس‌ترین قالیهای ایران در این دوران و به دستور این شرکتها در شهرهایی مثل کرمان ، اراک ، همدان ، تبریز و مشهد بافته شد.